Cyn hir roedd hi’n dywyll fel bol buwch, fel na fedrai dyn weld ‘na dor ei law na dir ei wlad’:

Mynnwn ar ben y mynydd

Fy mod cyn dyfod y dydd.

Roedd pawb yn yr un cyflwr ofnus:

Gwaedd fawr fel gweddi a fu

A roesom ar yr Iesu –

Ac yn sydyn daeth golau dydd. O bell gwelai’r bardd Ddinas Maelor Gawr, y bryngaer uwchben Aberystwyth, ei gartref. Ond cynddrwg oedd yr olwg arno fel nad oedd neb yn ei adnabod:

Mor llesg y deuthum i’r lan,

Ni wyddai neb pwy oeddwn;

Pwy, pwy, meddynt, yw hwn.

Ond:

Cyrch i’m tref cynefin,

Cyn y nos, cawn yno win.

Eistedd gyfanedd fu i’n,

Lawlaw â Siôn Lywelyn.

Taerodd nad elai byth i Enlli oni ddelai’n nes at y tir mawr.

Profiad gwahanol eto a gafodd y bardd o Geredigion, Deio ab Ieuan Du. Rhaid ei fod wedi cael mordaith braf, heb aberthu ei gyllau i Swnt Enlli. Ond croeso salw a gafodd gan Fadog yr abad: dim cig, dim pysgodyn, dim cimwch, dim gwin – dim byd ond caws.

Felly canodd Deio awdl ddychan i’r abad – Awdl y Caws. Mewn saith deg llinell gynganeddol, arllwysodd Deio ei gynddaredd ar ben yr abad, druan. Doedd dim byd yn ei gegin ond caws, yn wir:

Pob congl o’i dŷ, pob cyngaws – oedd lawn

O laeth geifr a melgaws;

Nid oedd nen heb hufengaws,

Na chell na ba faidd a chaws.

Ei ginio Nadolig, ei saws a’i win – caws oedd y cyfan. I grynhoi:

Caws gwyn, caws melyn, caws molog – llydain,

Caws tew o laethfain, caws tylwythog;

Caws sut, caws eglur, caws mysoglog,

Caws newydd beunydd, caws sebonog,

Priddlyd caws hefyd, gaws hafog – sychgras,

Caws profadwy, glas, cas pryfedog.

Tybed beth oedd ymateb Madog?